स्वास्थ्यसुधा

॥ ॐ वक्रतुण्डाय नमः॥

अजीर्णरोगः

            अमुष्मिन् युगे मानवः सदा केनचित् रोगेण पीडितः दृश्यते । तत्रापि प्राधान्येन अजीर्णरोगः । अयं हि रोगः बहूनां रोगाणां मूलमिति वैद्याः आमनन्ति । तदुक्तं योगरत्नाकरे –

अविपक्वोऽग्निमान्द्येन यो रसः स निगद्यते ।

रोगाणां प्रथमो हेतुः सर्वेषामामसंज्ञया ॥

अर्थः – मन्दाग्निवशात् आमाशये शिष्टः अजीर्णः यः रसः, तस्य आम इति संज्ञा । स एव रोगस्यादिकारणं भवति ।

रोगस्य उपशमनम् अथवा रोगस्यानागमनचिन्तनं वा तस्य कारणं ज्ञात्वैव कर्तुं शक्यते । रोगकष्टानुभवापेक्षया तदनागमनमेव वरम् । तथा चाऽस्ति आङ्ग्ले काचिदभियुक्तोक्तिः – Prevention is better than cure. कानि पुनः अजीर्णरोगस्य कारणानि इति जिज्ञासामुच्यते –

अत्यम्बुपानाद्विषमाशनाच्च सन्धारणात्स्वप्नविपर्ययाच्च ।

कालेऽपि सात्म्यं लघु चापि भुक्तमन्नं न पाकं भजते नरस्य ॥ (योगरत्नाकरः)

अर्थः –

·       अपेक्षितपरिमाणादधिकस्य जलस्य पानात्;

·       विषमभोजनात् (अपेक्षितादधिकं न्यूनं वा);

·       अनियमितभोजनात् (समयात् पूर्वम् अनन्तरं वा );

·       मलमूत्रादिवेगानां धारणात्; निद्रायाः अभावात्

लघ्वाहारोऽपि जीर्णतां न प्राप्नोति ।

पुनश्च –

ईर्ष्याभयक्रोधपरिप्लुतेन लुब्धेन शुग्दैन्यनिपीडितेन ।

प्रद्वेषयुक्तेन च सेव्यमानमन्नं न सम्यक्पचते नरस्य ॥ (योगरत्नाकरः)

अर्थः –

            ईर्ष्या (अक्षमा), भयम्, क्रोधः, लोभः, शोकः, दैन्यम्, द्वेषः, इत्येतैः युक्तः सन् यो भुङ्क्ते स अजीर्णरोगेण पीडितो भवति ।

पुनरपि –

मात्रया चाभ्यवहृतं पथ्यं चान्नं न जीर्यति ।

चिन्ताशोकभयक्रोधदुःखशय्याप्रजागरैः ॥ (योगरत्नाकरः)

अर्थः –

            चिन्ता, शॊकः, भयम्, क्रोधः, दुःखम्, निद्राधिक्यम्, निद्राभावः इत्येतैः मात्रया भुक्तं पथ्यमपि अन्नं न जीर्यति ।

            एतानि प्रमुखानि कारणानि विदित्वा यो मनुष्यः भोजनं सेवते नूनं स सदा रोगरहितो भवति ।